MAHALLE NEDIR ?

Bir kentsel alandaki cografi veya yönetsel alt bölüm. Bir sehrin bir kasabanin, büyükçe bir köyün bölündügü parçalardan her birine Mahalle denir. Mahalle ( ingilizce : Neighbourhood ) kavram olarak yakin komsuluk iliskilerinin kurulabildigi en küçük sosyal bir yapidir. Türkiye Cumhuriyetinin idare sisteminde iki farkli mahalle kavrami vardir. Genel olarak bilineni il ve ilçe merkezlerinde olan daha kalabalik nüfusa sahip olup yerel yönetimlerin (mahalli idareler) bir parçasi olanlardir. Ancak bir de köy tüzel kisiligine bagli olan köy baglisi Mahalleler de vardir ve bu mahalleler köy tüzel kisiligi içerisinde bagli oldugu köy muhtarligi eliyle idare edilirler. Her belde ve kentte bulunan içinde, sinirlari ve nüfusu belli olan yöneticisine ise ‘muhtar’ denen yerlesim ve yasam alanlaridir mahalleler. Içinde de sokak diye bölümlendirmeler yapilir. Mh. kisaltmasiyla gösterilir. Mahalle yönetiminin organlari seçim yolu ile olusmasina karsin, köy yönetiminde oldugu gibi tüzel kisilige sahip degildir. Kendilerine özgü bütçeleri de yoktur. Mahalle: Belediye sinirlari içinde, ihtiyaç ve öncelikleri benzer özellikler gösteren ve sakinleri arasinda komsuluk iliskisi bulunan idarî birim. (5393 sayili belediye kanunu) Her kent ve kasaba, çesitli adlarla ifadelendirilen mahallelerden meydana gelir. Belediye sinirlari içinde mahalle kurulmasi, kaldirilmasi, birlestirilmesi bölünmesi, adlari ile sinirlarinin belirlenmesi veya degistirilmesi, belediye meclisinin karari ve kaymakamin görüsü üzerine valinin onayi ile olmaktadir. Mahalle; il, belediye ve köy gibi bir yerel yönetim birimi degildir. Mahallenin tüzel kisiligi yoktur. Mahalle yönetimi, hizmet ve sorumluluk bakimindan, belediye ve mülki makamlarla (vali ya da kaymakam) iliskilendirilmistir. Mahalli mülki makamlarin mahalle muhtarlari üzerinde hiyerarsik denetimi andiran yetkileri bulunmaktadir. Bununla beraber Mahalle, organlarinin seçimle isbasina gelmesi bakimindan yerel yönetim birimlerine benzemektedir. Mahalle sözlük anlami ile belediyelerin sinirlari içinde meskun alanlarda yer alan ve bu belirli sinirlari içinde yasayan hemserilerle ilgili bazi hizmetleri gören küçük idari birimlerdir (Aytaç, 1995:29). Bu kuruluslara mahalle idaresi de denilmektedir. Yerel seçimlerle is basina gelen mahalle muhtari, yerel bir yönetici gibi algilanmasina ragmen gerçekte merkezi yönetimin bir görevlisidir. Bir çok kanunda mahalle muhtarina görev verilmis ancak görevlerini gerçeklestirebilmesi için hiçbir yetki verilmemistir. Mahalle muhtarliginin tüzel kisiliginin olmamasi nedeniyle, muhtar, gerekli yerlerde Mahalleyi temsilde edemez. Hukuki durumu özetle bu halde olan mahalle yönetimi, 5272 sayili Belediye Kanunu ile yeniden tanimlanmis, 1580 sayili eski Belediye Kanunundan farkli olarak yeni kanunda mahalle yönetimi ile belediye yönetimi daha çok iliskilendirilmeye çalisilmistir. Bu çalisma da mahalle yönetiminin tarihi gelisimi ele alinacak, hukuki durumu tespit edilecek ve yerel yönetim anlayisi açisindan yeni belediye yasasinin ne gibi degisiklikler getirebilecegi irdelenmeye çalisilacaktir.

Mahalle Yönetiminin Tarihi Gelisimi
Osmanlidan günümüze tasinan bir kurum olan mahalle yönetiminin tarihi belediye yönetiminden daha eskidir. Osmanlida mülki, beledi ( kentse l) ve adli teskilatin ilk basamagini mahalleler olusturur. Mahalle, kaza, nahiye biçiminde örgütlenme arasinda farkliliklar bulunur. Kazalari kadilar, nahiyeleri naipler, Mahalleleri ise imamlar idare etmektedir. Geleneksel Osmanli Mahallesi sinif ve statü farkliligina göre degil, etnik ve dinsel farkliliga göre biçimlenmistir. Bu anlamda Müslüman mahallelerinden imamlar sorumlu olurken, gayri Müslim mahallelerinden ise ”kocabasi” ve papazlar sorumludur. Imamlar mahalle halkinin tercihleri de göz önünde tutularak, kadinin önerisi ve padisahin fermaniyla atanmaktadir. Imamlar dini görevlerinin yaninda dogum, ölüm, evlenme, bosanma, ikametgah degistirme gibi nüfus islemlerini takip edip, medeni hal kayit ve sicilleri tutmuslardir. Cenaze defin izinlerini vermislerdir. Imamlar ayni zamanda halkin küçük anlasmazliklarini çözme görevini de yüklenerek bir nevi sulh hukuk mahkemesinin görevini ifa etmislerdir Günümüz anlaminda mahalle yönetiminin temelini olusturan ilk muhtarlik örgütü Istanbul da 1829 yilinda kurulmustur. Yeniçeri ocagini kaldiran II. Mahmut Istanbul’un güvenligini saglamak amaciyla muhtarlik örgütünü kurdurmustur. Ilk muhtarligin seçimle mi yoksa atanmayla mi geldigi konusunda Idare teskilati tarihçileri arasinda ihtilaf vardir. Prof. Dr. Osman Nuri Ergin Muhtarlarin seçimle isbasina geldigini söylerken, Prof. Dr. Musa Çadirci ise atandiklarini bildirmektedir. Imamin görevlerini üstlenen muhtarlar bu dönemde imamlara göre daha yetkilidirler. Mahalle yönetimine iliskin ilk yasal düzenleme 1864 yilinda ”Teskil-i Vilayet Nizamnamesi” ile yapilmistir. Bu nizamnamece mahalle olusumu, muhtar ve ihtiyar heyetinin seçimi ve muhtarin görevleri belirlenmistir. Daha sonrasinda 1876 yilinda çikarilan ”Idare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi” ile mahalle yönetimin görevleri daha ayrintili bir sekilde belirlenmistir. 1913 tarihinde çikarilan ”Idare-i Umumiye-i Vilayet Kanun-u Muvakkati” ile mahalle yönetimleri ile ilgili tüm düzenlemeler yürürlükten kaldirilmistir. Buna ragmen mahalle yönetimlerinin ördügü hizmetlerin hangi kurumlarca görülecegi düzenlenemedigi için mahalle yönetimleri, yasal dayanagi olmadigi halde devam etmistir. Bu fiili durum, Cumhuriyetin ilanindan sonra da, 1930 tarihli 1580 sayili ”Belediye Kanunu” çikarilana degin sürmüstür. 1580 sayili kanunun 8 inci maddesinde mahalle kurulmasi düzenlenmesiyle birlikte fiili durum yasal hale gelmistir. Fakat, Belediye Kanunu’nun çikarilmasindan sadece üç yil sonra 10.03.1933 tarih ve 2295 sayili Kanunla mahalle muhtarliklari ve ihtiyar heyetleri tekrar kapatilmistir. Ancak, geçen zaman içinde mahalle yönetimin yoklugunun neden oldugu bosluk doldurulamadigi için 05.04.2004 tarih ve 4541 sayili Kanun ve 26.04.1945 tarih 3/2413 sayili Bakanlar Kurulu Karariyla kabul edilen Tüzük ile mahalle muhtarligi tekrar düzenlenmistir. Adi geçen yasal düzenleme küçük bazi degisikliklerle birlikte günümüze kadar gelmis ve günümüzde de geçerligini korumaktadir.

Mahalle Yönetiminin Hukuki Durumu
Mahalle Yönetimi 10.4.1944 tarih ve 4541 sayili “Sehir ve Kasabalarda Mahalle Muhtar ve Ihtiyar Heyetleri Teskiline Dair Kanuna” göre bir muhtar ve ihtiyar heyetinden olusur. Mahallenin nasil kurulacagi 5272 sayili Belediye Kanununda gösterilmistir; buna göre Belediye sinirlari içinde mahalle kurulmasi, kaldirilmasi, birlestirilmesi, bölünmesi, adlariyla sinirlarinin tespiti ve degistirilmesi, belediye meclisinin karari ve kaymakamin görüsü üzerine valinin onayi ile olur. Belediye Kanununda mahalle kurulmasi için ne gibi sartlarin aranacagi hakkinda açiklayici hüküm yoktur. Ancak, 4541 sayili Kanuna dayanan ve 4.4.1945 tarih ve 3/2412 no’lu Bakanlar Kurulu Karari ile çikarilan “Sehir ve Kasabalardaki Mahalle Muhtar ve Ihtiyar Kurullari Tüzügüne” göre mahallelerin hane sayisinin 300 ila 1000 arasinda olmasi ve her Apartman dairesinin bir hane sayilmasi öngörülmüs ise de, uygulamada bu kayit ve sarta hiç dikkat edilmedigi görülmektedir. Mahalle kurulmasinda açik bir kriterin olmamasi belediyelerimizi gelisi güzel mahalle kurmaya sevk etmekte ve bazi hallerde belediye ile mülki idare amirleri veya idare kurullarini birbirine ters duruma düsürmektedir. Özellikle büyük sehirlerde kontrolsüz gecekondulasma nedeniyle çok kere mahalle kurulmasinda gecikmeler yasanmakta ve gecikmeden dogan sakincalar ortaya çikmaktadir Mahalle yönetimi köy yönetiminden farkli olarak yerel yönetim kurulusu degildir. Mahalle muhtarligi merkezi ve yerel idarenin sehir ve kasabalarin mahallelerinde bulunan mümessilligidir. Yerel yönetimler il, belediye ve köy halkinin mahalli müsterek ihtiyaçlarini karsilamak üzere kanunla kurulan kamu tüzel kisileridir. 1982 Anayasasinin 127 inci maddesine göre yerel yönetimler il özel idaresi, belediye ve köyden olusur. Tüzel kisilige sahip olan yerel yönetimlerin bütçesi ve örgütü vardir. Tüzel kisiligi, bütçesi, personeli ve genellikle bürosu olmayan mahalle muhtarligi merkezi ve yerel yönetimlerin temsilcisi ve yardimcisi olan geleneksel bir kurulustur. Içisleri Bakanligi Hukuk Müsavirligi 81-111/235 sayili yazisinda “… mahalli idarelerde bulunmasi gerekli niteliklere sahip olmadiklari, tüzel kisiliklerin bulunmadigi dikkate alinarak mahalle muhtarliklarini mahalli idare olarak nitelendirmemiz mümkün degildir” seklinde görüs vererek, mahalle idaresinin bir yerel yönetim kurulusu olmadigi görüsünü dogrulamistir. Mahalle bir yerel yönetim kurulusu olmamasina ragmen, Mahalle Muhtarligi ve Ihtiyar heyetinin seçimi 2972 sayili “Mahalli Idareler ile Mahalle Muhtarliklari ve Ihtiyar Heyetleri Seçimi Hakkinda Kanuna” göre yapilmaktadir. Bir baska deyimle mahalle muhtarligi, kendisi bir yönetim birimi olmamakla beraber, yerel yönetimle merkezi yönetimin kesistigi noktada faaliyette bulunur. Seçilene kadar bir yerel yönetimci gibi hareket eden mahalle muhtari, kaymakamin elinden mazbatasini aldiktan sonra, merkezi yönetime ait kimi yükümlülükleri yerine getirmekle görevlidir. Hukuken ”mahalle” tüzel kisilige haiz olmayan bir idari birimdir. Bu nedenle mahalle tüzel kisiligi adina dava açmak veya hakkinda dava açilmasi söz konusu olamaz. Ancak bir istisna olarak emlak vergisine ait bedel ve degerlerin kesinlesmesi safhasinda mahalle muhtarlarina, takdir komisyonlarinin takdire iliskin kararlarina karsi 213 sayili Vergi Usul Kanununun 49 uncu maddesinin ”b” bendi uyarica dava açma hakki taninmistir.